Κρυφό σχολειό: μύθος ή πραγματικότητα;

Η παρακάτω πρόταση προέκυψε από εργασία των μαθητών της Γ΄ γυμνασίου στο γυμνάσιο Νευροκοπίου τη χρονιά 2010-2011. Κάθε μαθητής χωριστά αναζήτησε πληροφορίες και σύνθεσε μια μικρή εργασία προσπαθώντας να απαντήσει στο ανοιχτό ερώτημα που οι ίδιοι είχαν θέσει στην τάξη αν το κρυφό σχολειό είναι μύθος ή πραγματικότητα. Ανεξάρτητα από την αφετηρία τους και με τον διδάσκοντα εντελώς ουδέτερο, προσπάθησαν να καταλήξουν στο δικό τους συμπέρασμα με βάση την πειστικότητα των επιχειρημάτων που διάβασαν. Η δουλειά έγινε στη σχολική βιβλιοθήκη και χρησιμοποιήθηκαν διάφορα βιβλία και διαδικτυακοί τόποι που είτε προτάθηκαν από τον διδάσκοντα είτε εντοπίστηκαν με ελεύθερη αναζήτηση από τους ίδιους τους μαθητές. Κατόπιν ο κάθε μαθητής παρουσίασε τα συμπεράσματά του και τοποθετήθηκε τεκμηριωμένα μέσα στη τάξη. Παρά το γεγονός ότι πριν ξεκινήσει η δραστηριότητα οι απόψεις για την ύπαρξη του κρυφού σχολειού ήταν περισσότερες (10/17) μετά την ερευνητική διαδικασία οι περισσότεροι μαθητές τοποθετήθηκαν με τη θέση ότι το κρυφό σχολειό ήταν μύθος (14/17).
Μέσα, λοιπόν, από αυτές τις εργασίες αντλήθηκαν τα επιχειρήματα της μιας και της άλλης άποψης και σχεδόν μόνοι τους οι μαθητές έστησαν την παρακάτω συζήτηση, την οποία παρουσίασαν στη γιορτή της 25ης Μαρτίου 2011. Χωρίστηκαν σε δύο ομάδες με έναν μαθητή-συντονιστή και αναπαραστήσαν έναν «αγώνα λόγων». Για την καλύτερη κατανόηση από πλευράς των θεατών υπήρχε κι ένα συνοδευτικό ppt που πρόβαλλε στην οθόνη πρόσωπα, έργα, τόπους κ.α που επικαλούνταν στις τοποθετήσεις τους οι "αντίπαλες" ομάδες. Η παρέμβαση του καθηγητή περιορίστηκε σε στοιχειώδη φιλολογική επιμέλεια των κειμένων. Όλο το στήσιμο έγινε από τους ίδιους τους μαθητές. Προφανώς η πρόταση είναι διαθέσιμη για οποιαδήποτε επεξεργασία και χρήση από κάθε συνάδερφο.  Προηγείται το βίντεο της γιορτής όπως παρουσιάστηκε στην επέτειο της 25ης Μαρτίου από τους μαθητές.






Στο τέλος ακολουθεί η βιβλιογραφία και οι πηγές από το ίντερνετ που χρησιμοποίησαν οι μαθητές για να καταλήξουν ο καθένας στα συμπεράσματά του.

Συντονιστής της συζήτησης:
Το θέμα που θα μας απασχολήσει σήμερα είναι το κρυφό σχολειό. Αν δηλαδή είναι μύθος ή πραγματικότητα. Πρόκειται για ένα ιστορικό θέμα που το ακούμε από τα παιδικά μας χρόνια. Μεγαλώσαμε θεωρώντας ότι είναι αυτονόητη η ύπαρξή του, ωστόσο, φαίνεται πως υπάρχουν έντονες αμφιβολίες γι’ αυτό. Σήμερα λοιπόν οι μαθητές του Γ2 θα παρουσιάσουν τα αποτελέσματα μιας εργασίας τους που σκοπό είχε να διερευνήσει κατά πόσο το κρυφό σχολειό αποτελεί μύθο ή πραγματικότητα. Τα συμπεράσματά τους θα τα παρουσιάσουν μέσα από έναν αγώνα λόγων στη συζήτηση που θα ακολουθήσει. Η μία ομάδα έχει συγκεντρώσει επιχειρήματα που υποστηρίζουν την ύπαρξη του κρυφού σχολειού ενώ η άλλη επιχειρήματα που αμφισβητούν την ύπαρξή του.

Καλημέρα λοιπόν και στις δύο ομάδες. Ας μας πει η πλευρά που θεωρεί ότι το κρυφό σχολειό είναι πραγματικό ιστορικό γεγονός, σε ποιες αποδείξεις βασίζεται.

Ομάδα Α: (πραγματικό γεγονός)
Σημαντική απόδειξη για μας αποτελούν τα λόγια ενός έλληνα σύγχρονου της επανάστασης, του Κανέλλου, που ήταν φίλος του Ρήγα και του Κοραή. Αυτός λοιπόν σε μια επιστολή του σε έναν γερμανό θεατρικό συγγραφέα το 1822 αναφέρει ότι «οι Τούρκοι εμπόδιζαν τα σχολεία αυστηρότερα και από τις εκκλησίες» και ότι οι Έλληνες προσπαθούσαν να συστήσουν σχολεία «κρυφίως» δηλαδή κρυφά. Την πληροφορία αυτή επικαλείται και υποστηρίζει και ο σύγχρονός μας φιλόλογος και ιστορικός Σαράντος Καργάκος.

Να προσθέσουμε επίσης ότι έχουν σωθεί πολλά ονόματα κρυφών σχολειών της εποχής εκείνης. Στην περίφημη μονή Προυσσού στη Ρούμελη διασώζεται ένα μικρό κτίριο που το ονομάζουν «Κρυφό Σχολειό» και λένε ότι σ’ αυτό δίδαξε ο εθνομάρτυρας Κοσμάς ο Αιτωλός. Πλουσιότατη άλλωστε είναι η παράδοση για το κρυφό σχολειό στην Πελοπόννησο στη Δημητσάνα, στη μονή Φιλοσόφου κ.α Πώς λοιπόν δικαιολογούνται τόσα ονόματα κρυφών σχολειών αν υπήρχαν και λειτουργούσαν φανερά σχολεία;

Και κάτι ακόμα που αφορά τη Βόρεια Ήπειρο στις αρχές του 20ου αιώνα λίγο μετά την απελευθέρωσή της από τον ελληνικό στρατό. Το 1913, λοιπόν, ο γάλλος δημοσιογράφος Ρενέ Πο (Rene Puaux) περιηγήθηκε την Ήπειρο και συνομιλώντας με Έλληνες Ηπειρώτες μαθαίνει έκπληκτος ότι «κανένα βιβλίο τυπωμένο στην Αθήνα δεν γινόταν δεκτό στα σχολεία της Ηπείρου [την εποχή της τουρκοκρατίας]. Ήταν επιβεβλημένο να τα προμηθεύονται όλα από την Κων/πολη. Η ελληνική ιστορία ήταν απαγορευμένη. Στην περίπτωση αυτή λειτουργούσαν πρόσθετα κρυφά μαθήματα όπου χωρίς βιβλία χωρίς τετράδια ο νεαρός ηπειρώτης μάθαινε για τη μητέρα πατρίδα, διδασκόταν τον εθνικό της ύμνο, τα ποιήματά της και τους ήρωές της.

Συντονιστής:
Πολύ σαφή και ενδιαφέροντα επιχειρήματα. Εσείς λοιπόν (στην ομάδα Β) πώς απαντάτε;

Ομάδα Β: (μύθος)
Πρώτα απ’ όλα να πούμε ότι στο επίσημο πολύτομο έργο της Εκδοτικής Αθηνών «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», που γράφτηκε από τους πιο έγκυρους σύγχρονους ιστορικούς, λέγεται ξεκάθαρα ότι το κρυφό σχολειό είναι μύθος και αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι δεν υπάρχει «καμία ιστορική μαρτυρία που να βεβαιώνει την ύπαρξη του κρυφού σχολειού».

Σημαντικό νομίζουμε επιχείρημα είναι και η άποψη του π. Μεταλληνού που είναι παπάς και σημαντικός πνευματικός άνθρωπος της εποχής μας, ο οποίος στο βιβλίο του «Τουρκοκρατία» χαρακτηρίζει το κρυφό σχολειό «ωραίο μύθο» και θεωρεί βέβαιο ότι «στα μεγάλα τουλάχιστον κέντρα λειτουργούσαν κοινά σχολειά με λίγους μαθητές και δασκάλους αμειβόμενους από εύπορες οικογένειες».

Άλλωστε να προσθέσουμε και το αναμφισβήτητο γεγονός ότι ήδη το 1811 λειτουργούσαν πολλά σχολεία στα νησιά και στην ηπειρωτική Ελλάδα, κυρίως Γιάννενα, Αμπελάκια, Τσαρίτσανη, Ζαγορά, Αθήνα, Ναύπακτο, Άργος και Δημητσάνα. Αυτό και μόνο αποδεικνύει πως τα σχολεία λειτουργούσαν φανερά.

Παρέμβαση από Ομάδα Α:
Δεν είναι έτσι ακριβώς. Οπωσδήποτε λειτουργούσαν φανερά σχολεία. Όμως να μην ξεχνάμε ότι σε κάποιες περιοχές οι Τούρκοι διοικητές και πασάδες ήταν πολύ πιο αυστηροί και σκληροί από κάποιους άλλους και γι’ αυτό δεν βρίσκουμε παντού κρυφά σχολειά αλλά μόνο σε μερικές περιοχές.

Ανταπάντηση από Ομάδα Β:
Πάντως από όσα διαβάσαμε, οι Τούρκοι δεν φαίνεται να αρνήθηκαν να δώσουν άδεια για να λειτουργήσει κάποιο σχολείο. Κι ακόμα δεν έχουμε κάποιο παράδειγμα που να έκλεισαν με τη βία κάποιο σχολείο.

Συντονιστής:
Είναι νομίζω σαφής η διαφορά των απόψεων. Αν όμως στις μαρτυρίες και τα βιβλια που αναφέρατε υπάρχει διαφωνία, θα μπορούσατε να μας πείτε τι απάντηση δίνουν σχετικά με το θέμα τα βιβλία της Ιστορίας που διδασκόμαστε όλα αυτά τα χρόνια στο σχολείο;

Ομάδα Β:

Ας ξεκινήσουμε με το βιβλίο της έκτης δημοτικού. Εκεί λοιπόν το κρυφό σχολειό δεν αναφέρεται πουθενά παρά μόνο σ’ ένα παράθεμα και μάλιστα μέσα σε εισαγωγικά.. Φαίνεται δηλαδή να το θεωρεί θρύλο ενώ παρακάτω δηλώνει ξεκάθαρα ότι λειτουργούσαν φανερά σχολειά κατά την τουρκοκρατία.

Ομάδα Α:

Να διακόψω μια στιγμή. Πράγματι έτσι είναι. Ωστόσο το βιβλίο της στ΄ δημοτικού δεν απορρίπτει την ύπαρξή του κρυφού σχολειού. Μάλιστα τονίζει ότι ήταν μια λαϊκή μνήμη που διασώθηκε αργότερα μέσα από τραγούδια. Άρα το βιβλίο της έκτης δημοτικού δεν αρνείται ακριβώς την ύπαρξη του κρυφού σχολειού

Ομάδα Β:
Ακόμα κι αν είναι έτσι τότε γιατί στα βιβλία της Γ΄ γυμνασίου και Γ΄ λυκείου δεν αναφέρεται απολύτως τίποτα; Δεν θα έπρεπε για ένα τόσο σημαντικό θέμα;

Ομάδα Α:
Μα τα βιβλία αυτά δεν αναφέρουν τίποτε γιατί δεν ασχολούνται με την εκπαίδευση κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας.

Ομάδα Β:
Αυτό δεν ισχύει γιατί το βιβλίο της Γ΄ γυμνασίου αναφέρεται στην εκπαίδευση και στο νεοελληνικό διαφωτισμό. Τίποτε όμως δεν αναφέρει για το κρυφό σχολειό.

Συντονιστής:
Θα μου επιτρέψετε να βάλω στη συζήτηση κι ένα ακόμη ζήτημα σχετικό. Όταν ακούμε για το κρυφό σχολειό έρχεται αυτόματα στο μυαλό μας το γνωστό τραγουδάκι «φεγγαράκι μου λαμπρό…». Δεν αποτελεί μια απόδειξη για την ύπαρξη του κρυφού σχολειού;
(στο σημείο αυτό παρουσιάστηκε σε διαφάνεια το ποίημα ώστε να το βλέπουν όλοι)

Ομάδα Α:
Σίγουρα είναι μια σημαντική απόδειξη γιατί πρόκειται για δημοτικό τραγούδι και αυτό σημαίνει ότι εκφράζει μια γνήσια λαϊκή μνήμη που δύσκολα μπορείς να αμφισβητήσεις.

Ομάδα Β:
Εμείς πιστεύουμε ότι το τραγουδάκι αυτό είναι μια μέθοδος διάδοσης του θρύλου του κρυφού σχολειού που μάλλον κατασκευάστηκε μετά την απελευθέρωση. Καμιά μαρτυρία δεν υπάρχει ότι αυτό το τραγουδάκι λεγόταν την εποχή της τουρκοκρατίας.

Ομάδα Α:
Εμάς θα μας επιτρέψετε να προσθέσουμε και το ποίημα του Ι. Πολέμη αλλά και τον γνωστό πίνακα του Γύζη όπου με σαφήνεια περιγράφουν τη λειτουργία των κρυφών σχολειών.
(στο σημείο αυτό παρουσιάστηκε σε διαφάνεια ο πίνακας για να καταλάβουν όλοι για ποιον πρόκειται)



Ομάδα Β:
Μα ο πίνακας του Γύζη δημιουργήθηκε το 1886. Είναι δηλαδή πολύ μεταγενέστερος και είναι μια φανταστική απεικόνιση, όπως ο ίδιος ο ζωγράφος επισημαίνει σε μια επιστολή του. Άλλωστε ο Γύζης ήταν βαθιά θρησκευόμενο άτομο και είναι απολύτως δικαιολογημένη η στάση του απέναντι στο κρυφό σχολειό.
(νέα διαφάνεια: το ποίημα του Ι. Πολέμη)

Όσον αφορά τώρα το ποίημα του Ι. Πολέμη, γράφτηκε 60 χρόνια μετά την επανάσταση. Το εμπνεύστηκε μάλιστα από τον πίνακα του Γύζη. Δεν έχει λοιπόν καμιά αποδεικτική αξία.

Συντονιστής:
Σας ευχαριστούμε πολύ για τη συζήτηση και τις ενδιαφέρουσες θέσεις σας. Κάπου εδώ τελειώνει και η κουβέντα μας. Ο καθένας μπορεί να βγάλει τα συμπεράσματά του. Φαίνεται όμως πως την αλήθεια στην ιστορία χρειάζεται συνεχώς να την ψάχνουμε. Ευχαριστούμε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- ΠΗΓΕΣ
  •  Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΒ, Εκδοτική Αθηνών, σελ 84.
  • Ι.Ε.Ε, τόμος Ι, Εκδοτική Αθηνών, σελίδα 366.
  • Ι.Ε.Ε, τόμος ΙΑ, Εκδοτική Αθηνών, σελ. 128-130
  • Διονύσιος Ακτύπης, Αριστείδης Βελαλίδης, Μαρία Καΐλα, Θεόδωρος Κατσούλακος, Γιάννης Παπαγρηγορίου, Κώστας Χωρεάνθης, Βιβλίο ΣΤ’ Δημοτικού, Στα Νεότερα Χρόνια,  εκδοτική ΟΕΒΔ, σελ 55.
  • Ευαγγελία Λούβη, Δημήτριος Χρ. Ξιφαράς,  Βιβλίο Γ’ Γυμνάσιου, Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία  εκδοτική ΟΕΒΔ.
  • Ιωαννης Κολιοπουλος, Κωνσταντινος Σβολοπουλος , Ευανθης Χατζηβασιλειου ,Θεοδωρος Νημας , Χαρις Σχολινακη-Χελιωτη, Ιστορια του νεοτερου και συγχρονου κοσμου Γ’ λυκειου, ΟΕΔΒ , Αθηνα
  • Γ. Μεταλληνός, Τουρκοκρατία, Ακρίτας, 1988
  • Δ. Ζακυνθηνού, Η Τουρκοκρατία
  • D.Dakin, Η Ενοποίηση της Ελλάδας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, σελ 20.
  • Απ. Βακαλόπουλος, Ιστορία του νέου ελληνισμού, τόμος Ε, Ηρόδοτος, σελ 34.
  • www.kryfo-sxoleio.gr
  • www.oodegr.com
  • www.sarantakos.com
  • www.ardin.gr
  • www.hellinon.net
  • www.tromaktiko.com
  • www.xfe.gr
  • http://el.wikipedia.org/wiki/ Τουρκοκρατία
  • WWW.YOUTUBE.COM
  • http://www.tovima.gr/
  • http://users.sch.gr/symfo/