Πατριώτης ναι, εθνικιστής ποτέ...

Δημήτρης Χριστόπουλος* 31.01.18 artinews

Ανάμεσα στην αγάπη για την πατρίδα και στον εθνικισμό υπάρχει η ίδια διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στην ευγένεια της ανθρώπινης αγάπης για ένα ανθρώπινο δημιούργημα και της κτηνώδους ασέλγειας ή της νοσηρής ακολασίας ή του εγωιστικού καπρίτσιου, έγραφε ο φιλόσοφος, ιστορικός και πολιτικός Μπενεντέττο Κρότσε. Πατριωτισμός είναι πολύ απλά το να αγαπάς την πατρίδα σου όπως αγαπάς το σπίτι σου.

Στη Γερμανία ο Γιούργκεν Χάμπερμας ανέπτυξε πριν από μερικά χρόνια την έννοια του συνταγματικού πατριωτισμού, δηλαδή ενός πατριωτισμού που βασίζεται όχι πλέον στην πρόσδεση σε μια κουλτούρα, σε μια εθνική ομάδα και σε μια κοινή μοίρα, αλλά πάνω σε οικουμενικές πολιτικές αξίες -ελευθερία, δημοκρατία, ισότητα- που επικυρώνονται από το σύνταγμα μιας χώρας. Πιο συγκεκριμένα, ο πατριωτισμός εκδηλώνεται με πολλές μορφές: ως συνειδητή και ενεργός πολιτική στράτευση, ως προάσπιση του δημοκρατικού πολιτεύματος, ως εκούσια υπακοή στους νόμους, ως σεβασμός στα μνημεία και στους ιστορικούς τόπους, στις παραδόσεις και την ιστορία, ως αγάπη για τη γλώσσα, ως συμμετοχή στους εθνικούς αγώνες, ως διάθεση όλων των υλικών, ηθικών και πνευματικών δυνάμεων των πολιτών για την ελευθερία και την ευημερία της.

Το 18ο αιώνα, ο Μοντεσκιέ ορίζει την πολιτική αρετή ως αγάπη για την πατρίδα, δηλαδή αγάπη για την ισότητα, εννοώντας ως αγάπη για την πατρίδα την αγάπη για τους νόμους και τους θεσμούς που προστατεύουν την πολιτική ελευθερία. Πατρίδα, εξηγεί η "Εγκυκλοπαίδεια", δεν σημαίνει, όπως το θέλει η τρέχουσα αντίληψη, τον τόπο στον οποίο γεννηθήκαμε, αλλά ένα ελεύθερο κράτος, του οποίου είμαστε μέλη και του οποίου οι νόμοι προστατεύουν την ευτυχία και την ελευθερία μας. Η πατρίδα είναι ακόμη συνώνυμο της δημοκρατίας. Μπορούν να λένε ότι έχουν μια χώρα, εξηγεί ο Ρουσό, αλλά όχι μια πατρίδα, γιατί η πατρίδα υπάρχει μόνο αν υπάρχει η ελευθερία και αν υπάρχουν πολίτες, δηλαδή σε μια δημοκρατία. 

Εάν ο πατριωτισμός είναι "αλήθεια", ο εθνικισμός είναι "επιθυμητική ψευδαίσθηση". Εθνικισμός είναι η προσπάθεια (τάση, κίνηση, ρεύμα) να επιβληθεί με συνέπεια το ιδεολόγημα του έθνους". Να αποκατασταθεί ή να εξυμνηθεί η συνεπής φυλετική ομοιογένεια ή να εξασφαλιστεί φυλετική "καθαρότητα", να επιβληθεί κρατικά ένα "επίσημο" γλωσσικό ιδίωμα, να δημιουργηθεί μια "εθνική ιστορία" έστω και με προκρούστειες αυθαιρεσίες. …Βέβαια, εκτός από τον πολιτικό εθνικισμό που επιδιώκει την επέκταση της εθνικής επιρροής πέρα από τα πολιτικά όρια, υπάρχουν και άλλα είδη εθνικισμού: Ο πνευματικός εθνικισμός που δηλώνει την τάση προς επιβολή του ιδιαίτερου πολιτισμού εντός των ορίων του αποκλείοντας το συγχρωτισμό με άλλα πνευματικά ρεύματα που προέρχονται από την αλλοδαπή. Ο κοινωνικός εθνικισμός που σημαίνει αποκλεισμός από δεσμούς οικογενειακούς και κοινωνικές σχέσεις στοιχείων αλλοεθνών. Ο οικονομικός εθνικισμός ως προτίμηση από το έθνος των αγαθών που παράγει το ίδιο με ταυτόχρονο αποκλεισμό σε προϊόντα άλλων χωρών. Ο θρησκευτικός εθνικισμός που απαιτεί σύμπτωση έθνους και θρησκείας και εκδηλώνεται με τυφλό μίσος ενάντια στους αλλόθρησκους ή σε αυτούς που ανήκουν σε διαφορετική εκκλησία.

Ο πατριωτισμός είναι αγάπη οικουμενικών αξιών, όπως η ελευθερία και οι νόμοι ή το σύνταγμα, ενώ ο εθνικισμός είναι πρόσδεση σε μια ιδιαίτερη κουλτούρα. Ο πατριωτισμός, αποδίδοντας προτεραιότητα στην κοινή ελευθερία, αναγνωρίζει υποχρεωτικά την αξία της ιδιαίτερης κουλτούρας ενός λαού, ενώ ο εθνικισμός, στο βαθμό που θεωρεί την πολιτιστική ενότητα ανώτατη αξία, δεν χρειάζεται την ελευθερία. Εχθροί του πατριώτη είναι η τυραννία και η διαφθορά. Εχθροί του εθνικιστή είναι η διαφορετικότητα ή η πολιτιστική, θρησκευτική, εθνική μόλυνση. Ενώ η πατρίδα για το δημοκρατικό πατριωτισμό δεν μπορεί να συνυπάρχει με την τυραννία και το δεσποτισμό, τίποτα δεν εμποδίζει τον εθνικιστή να ζει την πληρότητα της ιδιαίτερης κουλτούρας του σε ένα δεσποτικό ή τυραννικό καθεστώς. Ο εθνικιστής εξαίρει την καθαρότητα των ηθών ως θεμέλιο του εθνικού μεγαλείου. Ο πατριωτισμός είναι ακριβώς το αντίθετο του θαυμασμού για την πολιτιστική ομοιογένεια και το μεγαλείο του έθνους.

Κοντολογίς, μπορεί και πρέπει να είμαστε πατριώτες, γιατί ο αληθινός πατριωτισμός είναι η βάση εκείνης της πολιτικής αρετής που είναι αναγκαία στη δημοκρατία και γιατί ο πατριωτισμός είναι πιθανόν το πιο ισχυρό αντίδοτο στον εθνικισμό. Αυτό που απαιτείται είναι κατάλληλη αγωγή, ώστε τα πατριωτικά ιδεώδη να είναι ταυτόχρονα και δημοκρατικά ιδεώδη.

(κείμενο διασκευασμένο) *Ο Δ. Χριστόπουλος είναι φιλόλογος και συγγραφέας.

ερωτήσεις – παρατηρήσεις

κατανόηση

• πώς ορίζει ο Χάμπερμας τον πατριωτισμό; γιατί αυτό φαίνεται καταρχάς αντιφατικό; κατά τη γνώμη σας στενεύει ή διευρύνει την ιδιότητα του πατριώτη η προσέγγιση του γερμανού φιλοσόφου; συμφωνείτε με την προσέγγιση του Χάμπερμας ή όχι και γιατί;

• ποια είναι η θέση του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού σε σχέση με τον πατριωτισμό; πώς πετυχαίνει ο συγγραφέας να το επιβεβαιώσει;

• ποιες μορφές εμφανίζει ο εθνικισμός και ποια χαρακτηριστικά έχει η καθεμία; ποιο είναι το κοινό γνώρισμα όλων αυτών των μορφών εθνικισμού;

δομή

• με ποιους τρόπους αναπτύσσεται η τέταρτη και η πέμπτη παράγραφος;

• εντοπίστε στην πέμπτη παράγραφο τους τρόπους μετάβασης από περίοδο σε περίοδο.

παραγωγή λόγου

• «Ο πνευματικός εθνικισμός που δηλώνει… που ανήκουν σε διαφορετική εκκλησία.»: τεκμηριώστε με παραδείγματα τις διαπιστώσεις του κειμένου.

• «Εχθροί του πατριώτη είναι η τυραννία και η διαφθορά. Εχθροί του εθνικιστή είναι η διαφορετικότητα ή η πολιτιστική, θρησκευτική, εθνική μόλυνση.» Να σχολιάσετε το απόσπασμα σε μια παράγραφο 70-80 λέξεων